بیماری مسافرتی: چه کسانی بیشتر مبتلا میشوند + راهکار های پیشگیری و درمان

سفر کردن با کودکان، پر از لحظات شاد و خاطره‌انگیز است. دیدن شوق آن‌ها در کشف مکان‌های جدید و تجربه‌های تازه، خستگی راه را از تن به در می‌کند. اما گاهی اوقات، یک مهمان ناخوانده می‌تواند شیرینی سفر را به کام همه، به‌خصوص کودکان، تلخ کند: بیماری مسافرتی یا همان ماشین‌ گرفتگی، دریازدگی و هواپیماگرفتگی.

احساس سرگیجه، حالت تهوع و استفراغ در طول سفر، نه تنها برای کودک بسیار آزاردهنده است، بلکه می‌تواند برنامه‌ریزی سفر خانواده را نیز مختل کند. خبر خوب این است که بیماری مسافرتی، اگرچه شایع است، اما در بیشتر موارد قابل پیشگیری و کنترل می‌باشد.

 

در این راهنمای جامع از های ورت (hiwert.com)، قصد داریم به طور کامل و با زبانی ساده، به دنیای بیماری مسافرتی در کودکان سفر کنیم! از شناخت دقیق علائم و دلایل آن گرفته تا شناسایی کودکانی که بیشتر در معرض خطر هستند، و مهم‌تر از همه، ارائه‌ی راهکارهای عملی و مؤثر برای پیشگیری و درمان این حالت ناخوشایند. با ما همراه باشید تا با آگاهی بیشتر، سفرهایی آرام و لذت‌ بخش را برای فرزندان دلبندتان رقم بزنید.

 

 

بیماری مسافرتی (حرکتی) چیست؟ چرا مغز گیج میشود؟

 

بیماری مسافرتی یا بیماری حرکتی (Motion Sickness)، یک پاسخ فیزیولوژیک طبیعی بدن به حرکت است، نه یک بیماری واقعی. این حالت زمانی رخ میدهد که مغز پیام‌ های متناقضی از سیستم‌ های حسی مختلف دریافت میکند که مسئول حفظ تعادل بدن هستند:

 

گوش داخلی (سیستم وستیبولار): حرکت و تغییر وضعیت سر را حس می‌کند.

چشم‌ها: محیط اطراف و حرکت یا عدم حرکت آن را می‌بینند.

گیرنده‌های حسی در پوست، مفاصل و عضلات (سیستم حس عمقی): وضعیت قرارگیری بدن را حس میکنند.

 

وقتی این سیستم‌ ها پیام‌ های متفاوتی به مغز ارسال می‌کنند، مغز دچار سردرگمی میشود. به عنوان مثال، کودکی که در صندلی عقب ماشین نشسته و به کتاب یا تبلت نگاه می‌کند، گوش داخلی‌ اش حرکت ماشین را حس میکند، اما چشم‌ هایش یک تصویر ثابت را می‌بیند و بدنش نیز نسبتاً بی‌ حرکت است. این تعارض حسی (Sensory Conflict) یا عدم تطابق عصبی (Neural Mismatch) باعث تحریک بخشی از مغز میشود که مسئول تهوع و استفراغ است و علائم بیماری مسافرتی ظاهر می‌گردد.

این حالت می‌تواند در انواع وسایل نقلیه (ماشین، اتوبوس، قطار، هواپیما، کشتی) و حتی در شهربازی‌ ها، هنگام استفاده از شبیه‌ ساز های واقعیت مجازی (VR) یا حتی نگاه کردن از میکروسکوپ رخ دهد!

 

 

 

 

چه کسانی بیشتر دچار بیماری مسافرتی می‌شوند؟ (شناخت عوامل خطر)

اگرچه بیماری مسافرتی می‌تواند هر کسی را درگیر کند، اما برخی افراد و گروه‌ها حساسیت بیشتری نسبت به آن دارند:

 

•  سن (کودکان در صدر!): کودکان بین سنین 2 تا 12 سال بیشترین استعداد را برای ابتلا به بیماری مسافرتی دارند. اوج این حساسیت معمولاً در حدود 9 سالگی است. خبر خوب این است که نوزادان و کودکان زیر 2 سال به ندرت دچار این حالت میشوند و حساسیت معمولاً با افزایش سن و ورود به دوران نوجوانی و بزرگسالی، به دلیل عادت کردن سیستم عصبی به حرکت (Habituation)، کاهش می یابد. سالمندان نیز کمترین حساسیت را دارند.

 

• جنسیت: به طور کلی، زنان نسبت به مردان مستعدتر ابتلا به بیماری مسافرتی هستند. این تفاوت ممکن است به دلیل نوسانات هورمونی باشد، به طوری که حساسیت در دوران قاعدگی، بارداری (که با تهوع صبحگاهی نیز همراه است) و یا تحت هورمون‌ درمانی افزایش می یابد.

 

• سابقه پزشکی: افرادی که سابقه‌ میگرن دارند، بیشتر در معرض بیماری مسافرتی قرار میگیرند. همچنین، وجود مشکلات و بیماری‌ های مرتبط با گوش داخلی و سیستم وستیبولار (مانند سرگیجه‌ های وضعیتی یا بیماری منییر) نیز می‌تواند حساسیت را افزایش دهد.

 

• ژنتیک: به نظر میرسد استعداد ابتلا به بیماری مسافرتی تا حدی ارثی باشد. اگر والدین دچار این مشکل باشند، احتمال ابتلای فرزندان نیز بیشتر است.

 

• داروها: مصرف برخی داروها می‌تواند به عنوان یک عارضه‌ی جانبی، حساسیت به حرکت را افزایش دهد. این داروها شامل برخی آنتی‌بیوتیک‌ها، داروهای مخدر، داروهای آسم، داروهای ضدافسردگی و حتی داروهای بدون نسخه‌ رایج مانند ایبوپروفن یا ناپروکسن می‌شوند.

 

• عوامل دیگر: داشتن سابقه‌ بیماری مسافرتی، سطح آمادگی جسمانی (برخی مطالعات ارتباط با آمادگی هوازی بالا را نشان داده‌اند، شاید به دلیل واکنش‌پذیری بیشتر سیستم عصبی خودکار) و حتی عوامل روانی مانند اضطراب یا انتظار بیمار شدن نیز می‌توانند در بروز یا تشدید علائم نقش داشته باشند.

 

 

علائم شایع بیماری مسافرتی در کودکان: چگونه تشخیص دهیم؟

علائم بیماری مسافرتی در کودکان می‌تواند متنوع باشد و همیشه با استفراغ همراه نیست. والدین باید به نشانه‌های اولیه توجه کنند:

 

احساس ناخوشی کلی: کودک ممکن است بی‌قرار، بی‌ حوصله یا ساکت‌ تر از حد معمول شود.

حالت تهوع: شایع‌ ترین علامت که ممکن است کودک نتواند آن را به خوبی بیان کند و به جای آن از دل‌ درد شکایت کند.

استفراغ: در موارد شدیدتر رخ می‌دهد.

سرگیجه: احساس چرخش یا سبکی سر.

رنگ‌پریدگی صورت.

عرق سرد: به‌خصوص در پیشانی.

سردرد.

خواب‌ آلودگی و خستگی مفرط: گاهی اوقات تنها علامت است (به آن "سندرم سوپایت" یا Sopite Syndrome می‌گویند) و ممکن است تا ساعت‌ها پس از پایان سفر ادامه یابد.

خمیازه کشیدن‌ های مکرر.

افزایش ترشح بزاق (آبریزش از دهان).

از دست دادن اشتها.

 

تفاوت با سرماخوردگی: مهم‌ ترین تفاوت، عدم وجود تب در بیماری مسافرتی است. همچنین، علائم بیماری مسافرتی با شروع حرکت آغاز شده و معمولاً کمی پس از توقف حرکت، بهبود می‌یابند، در حالی که سرماخوردگی معمولاً با علائم گلودرد یا سرفه شروع شده، چند روز طول می‌کشد و ممکن است تب نیز داشته باشد. ترشحات بینی در آلرژی و بیماری مسافرتی معمولاً شفاف است، اما در سرماخوردگی ممکن است غلیظ و رنگی شود.

 

 

 

 

🛡️ پیشگیری، بهترین درمان! راهکارهای کلیدی برای سفری آرام

بهترین راه مقابله با بیماری مسافرتی، پیشگیری از بروز علائم است، زیرا پس از شروع، کنترل آن‌ها دشوارتر می‌شود. خوشبختانه راهکارهای پیشگیرانه‌ی مؤثر و ساده‌ای وجود دارد:

 

• قبل از سفر:

  • برنامه‌ ریزی غذا: از دادن وعده‌های غذایی سنگین، چرب، پرادویه یا اسیدی به کودک درست قبل یا حین سفر خودداری کنید. یک میان‌وعده‌ی سبک و خشک مانند بیسکویت ساده یا کراکر، نیم تا یک ساعت قبل از حرکت مناسب‌تر است.
  •  
  • مصرف دارو (در صورت نیاز و با تجویز پزشک): اگر کودک سابقه‌ی بیماری مسافرتی شدید دارد، با پزشک در مورد مصرف داروهای پیشگیرانه مشورت کنید. این داروها باید معمولاً 30 تا 60 دقیقه قبل از شروع سفر مصرف شوند.
  •  
  • انتخاب زمان سفر: اگر امکان دارد، سفر را برای زمانی برنامه‌ریزی کنید که کودک خواب است (مثلاً شب یا هنگام چرت روزانه).

 

 

حین سفر (راهکارهای رفتاری):

انتخاب بهترین صندلی:

 

ماشین/اتوبوس: صندلی جلو یا صندلی وسط ردیف عقب که دید مستقیم به بیرون و جلو داشته باشد. استفاده از صندلی کودک مناسب که ارتفاع کافی برای دیدن بیرون را فراهم کند نیز مفید است.

 

هواپیما: صندلی‌های روی بال‌ها یا نزدیک به جلوی هواپیما کمترین تکان را دارند.

 

قطار: صندلی کنار پنجره و در جهت حرکت قطار.

 

کشتی/قایق: کابین یا صندلی در وسط کشتی و نزدیک به سطح آب.

 

تمرکز بصری: کودک را تشویق کنید به افق یا یک نقطه‌ی ثابت و دور در بیرون نگاه کند. اکیداً از خواندن کتاب، بازی با تبلت یا گوشی، یا تماشای فیلم در طول مسیر خودداری کنید، زیرا این کار تضاد حسی را تشدید می‌کند.

 

وضعیت سر و بدن: سر کودک باید تا حد امکان ثابت باشد. او را تشویق کنید سرش را به پشتی صندلی تکیه دهد. استفاده از بالش گردنی مسافرتی می‌تواند به ثابت نگه داشتن سر کمک کند.

 

تهویه مناسب: هوای تازه و خنک به کاهش علائم کمک می‌کند. پنجره‌ی ماشین را کمی باز بگذارید یا دریچه‌ی تهویه را به سمت صورت کودک تنظیم کنید.

 

هیدراتاسیون و تغذیه سبک: کودک باید به مقدار کافی آب بنوشد. از نوشیدنی‌های گازدار شیرین یا کافئین‌دار پرهیز کنید (به جز شاید کمی زنجبیل ال). دادن مقادیر کم از خوراکی‌های خشک و بدون بو مانند کراکر یا چوب شور می‌تواند به آرام کردن معده کمک کند.

 

ایجاد حواس‌پرتی: با کودک صحبت کنید، برایش قصه بگویید، به موسیقی یا کتاب صوتی گوش دهید یا با هم آواز بخوانید. این کار تمرکز او را از حس حرکت منحرف می‌کند.

 

اجتناب از بوهای تند: از مصرف غذاهای بودار یا استفاده از عطرهای تند در ماشین خودداری کنید. دود سیگار نیز می‌تواند علائم را تشدید کند.

 

 

 

راهکارهای جایگزین برای پیشگیری:

 

زنجبیل: این ریشه‌ی گیاهی به عنوان یک ضد تهوع طبیعی شناخته می‌شود. می‌توانید از آبنبات زنجبیلی، بیسکویت زنجبیلی، چای زنجبیل (خنک شده) یا کپسول‌های زنجبیل (با مشورت پزشک برای دوز کودک) استفاده کنید.

 

دستبند های طب فشاری (Acupressure Bands): این دستبندها با ایجاد فشار بر روی نقطه P6 (Neiguan) در قسمت داخلی مچ دست، ادعا می‌کنند که به کاهش تهوع کمک می‌کنند. اگرچه شواهد علمی قطعی در مورد اثربخشی آن‌ها محدود است، اما استفاده از آن‌ها بی‌خطر است و برخی افراد آن را مفید می‌دانند.

 

نعناع: بوییدن اسانس نعناع یا مکیدن آبنبات نعنایی می‌تواند به کاهش احساس تهوع کمک کند.

 

 

💊 درمان و کنترل علائم بیماری مسافرتی در کودکان

اگر با وجود اقدامات پیشگیرانه، علائم بیماری مسافرتی در کودک ظاهر شد، راهکارهای زیر می‌توانند به کنترل و تسکین آن‌ها کمک کنند:

 

اقدامات فوری رفتاری:

 

در صورت امکان، وسیله‌ نقلیه را متوقف کنید و اجازه دهید کودک کمی در هوای تازه قدم بزند یا دراز بکشد.

کودک را تشویق کنید دراز بکشد، چشمانش را ببندد و سرش را ثابت نگه دارد.

یک پارچه‌ی خنک و مرطوب روی پیشانی او قرار دهید.

هوای تازه را به سمت صورتش هدایت کنید.

جرعه‌های کوچک آب خنک یا نوشیدنی‌های گازدار شفاف (مثل زنجبیل ال) به او بدهید.

چند تکه کراکر خشک یا بیسکویت ساده به او بدهید.

 

 

 

 

داروهای بدون نسخه (OTC) - (حتماً با مشورت پزشک/داروساز):

 

آنتی‌ هیستامین‌ ها (نسل اول): داروهایی مانند دیمن هیدرینات (با نام تجاری معروف Dramamine) و دیفن‌ هیدرامین (Benadryl) رایج‌ترین داروهای بدون نسخه برای پیشگیری و درمان بیماری مسافرتی هستند. مکلیزین (Bonine) نیز گزینه‌ی دیگری است اما معمولاً برای کودکان زیر ۱۲ سال توصیه نمی‌شود.

 

 

نکات مهم:

 

این داروها بیشترین اثربخشی را دارند اگر قبل از شروع سفر مصرف شوند.

خواب‌ آلودگی شایع‌ترین عارضه‌ی جانبی آن‌هاست.

دوز مصرف در کودکان باید بسیار دقیق و بر اساس وزن و سن و حتماً با تجویز پزشک یا توصیه داروساز باشد. هرگز دوز بزرگسالان را به کودک ندهید.

در برخی کودکان، این داروها ممکن است اثر معکوس داشته و باعث بیش‌فعالی و بی‌قراری شوند. بهتر است قبل از سفر طولانی، یک دوز آزمایشی (با نظر پزشک) به کودک داده شود.

 

 

 

داروهای تجویزی:

 

اسکوپولامین (Scopolamine): این دارو به صورت پچ پوستی (با نام تجاری Transderm Scop) موجود است و بسیار مؤثر عمل می‌کند. پچ باید حداقل ۴ ساعت قبل از سفر، پشت گوش چسبانده شود و اثر آن تا ۷۲ ساعت باقی می‌ماند. این دارو نیاز به نسخه پزشک دارد و معمولاً برای کودکان زیر ۱۰ یا ۱۲ سال توصیه نمی‌شود و در افراد مسن نیز باید با احتیاط مصرف گردد. عوارض جانبی شایع آن شامل خشکی دهان و چشم، تاری دید و سرگیجه است.

 

 

 درمان‌های جایگزین:

 

زنجبیل و دستبند های طب فشاری که در بخش پیشگیری ذکر شد، می‌توانند در کاهش علائم خفیف نیز مؤثر باشند.

 

 

 

ملاحظات ویژه برای کودکان و زنان باردار

 

کودکان: مجدداً تأکید می‌شود که دوز داروهای بیماری مسافرتی برای کودکان باید دقیقاً توسط پزشک تعیین شود. هرگز بدون مشورت پزشک به کودک دارو ندهید. به عارضه‌ی جانبی احتمالی بیش‌فعالی ناشی از آنتی‌هیستامین‌ها توجه داشته باشید.

 

زنان باردار: زنان باردار ممکن است حساسیت بیشتری به بیماری مسافرتی داشته باشند. داروهایی که معمولاً برای تهوع صبحگاهی استفاده می‌شوند و در رده B بارداری قرار دارند (مانند مکلیزین و دیمن‌هیدرینات) گزینه‌های ایمن‌تری محسوب می‌شوند. اسکوپولامین و پرومتازین در رده C قرار دارند و مصرف آن‌ها باید با احتیاط و تنها با نظر پزشک باشد. راهکارهای غیردارویی و پیشگیرانه بهترین گزینه برای زنان باردار هستند.

 

 

 

چه زمانی مراجعه به پزشک ضروری است؟

اگرچه بیماری مسافرتی معمولاً خطرناک نیست، اما در موارد زیر باید به پزشک مراجعه کنید:

 

استفراغ شدید و مداوم: که می‌تواند منجر به کم‌آبی بدن شود (علائم کم‌آبی شامل خشکی دهان، گریه بدون اشک، کاهش حجم ادرار، گود افتادن چشم‌ها و بی‌حالی شدید است).

 

عدم بهبود علائم پس از توقف حرکت: اگر علائم پس از پایان سفر برای مدت طولانی ادامه یافت.

 

بروز علائم بدون وجود حرکت: این حالت ممکن است نشان‌دهنده‌ی مشکلات دیگری مانند اختلالات گوش داخلی (مثل سرگیجه وضعیتی حمله‌ای خوش‌خیم - BPPV، نوریت وستیبولار)، میگرن وستیبولار یا در موارد بسیار نادر، مشکلات عصبی جدی‌تر باشد.

 

وجود علائم غیرمعمول همراه: مانند سردرد بسیار شدید، دوبینی، اختلال در تکلم یا ضعف عضلانی.

 

نگرانی در مورد عوارض جانبی داروها.

 

 

 

 

پرسش‌ های متداول

 

آیا بیماری مسافرتی خطرناک است؟ معمولاً خیر و خود به خود محدود شونده است. اما استفراغ شدید و طولانی‌مدت می‌تواند منجر به کم‌آبی خطرناک، به‌خصوص در کودکان شود.

 

آیا بیماری مسافرتی درمان قطعی دارد؟ درمان قطعی به معنای ریشه‌کن کردن آن وجود ندارد، اما با راهکارهای پیشگیرانه و درمانی، می‌توان آن را به خوبی کنترل و مدیریت کرد. حساسیت به آن نیز ممکن است با افزایش سن کاهش یابد.

 

بهترین داروی بدون نسخه برای بیماری مسافرتی کودک من چیست؟ این سوال جواب یکسانی ندارد و بستگی به سن، وزن و شرایط کودک شما دارد. حتماً از پزشک یا داروساز راهنمایی بگیرید. اما دیمن هیدرینات (Dramamine Kids) یکی از گزینه‌های رایج برای کودکان است.

 

آیا دستبندهای طب فشاری واقعاً مؤثرند؟ شواهد علمی در مورد اثربخشی قطعی آن‌ها محدود است، اما استفاده از آن‌ها کاملاً بی‌خطر است و برخی افراد گزارش می‌دهند که به کاهش تهوعشان کمک می‌کند. امتحان کردن آن ضرری ندارد.

 

آیا می‌توانم حین حرکت در ماشین برای کودکم کتاب بخوانم یا فیلم بگذارم؟ اکیداً توصیه نمی‌شود. تمرکز چشم بر روی یک جسم ثابت در داخل وسیله‌ی نقلیه در حال حرکت، تضاد حسی را تشدید کرده و یکی از عوامل اصلی ایجاد یا بدتر شدن بیماری مسافرتی است.

 

 

 

با آگاهی و پیشگیری، سفری خوش را برای کودکان رقم بزنید!

 

بیماری مسافرتی، به‌ویژه در کودکان، تجربه‌ای ناخوشایند اما قابل مدیریت است. کلید اصلی، پیشگیری از طریق راهکارهای رفتاری هوشمندانه مانند انتخاب صندلی مناسب، تمرکز بر افق، تهویه هوا و مدیریت تغذیه است. در صورت نیاز، داروهای بدون نسخه و تجویزی نیز تحت نظر پزشک می‌توانند بسیار کمک‌کننده باشند. با آگاهی از علل، شناخت علائم و به‌کارگیری روش‌های پیشگیری و درمان مناسب، می‌توانید سفرهایی آرام و خاطره‌انگیز را برای تمام اعضای خانواده، به‌خصوص کودکان دلبندتان، فراهم کنید.